یکی از مهم‌ترین ابزارهای یادگیری اصول، قوانین و تاکتیک‌های شطرنج، کتاب‌های آموزش شطرنج هستند. اما نخستین سوالی که در ذهن شما شکل می‌گیرد این است که کدام کتاب شطرنج می‌تواند به من کمک کند؟ تعداد کتاب‌هایی که در زمینه شطرنج تا کنون نوشته شده است آنقدر زیاد و متنوع است که علاقمندان به شطرنج را در انتخاب کتاب مناسب دچار سردرگمی می‌کند. برای هر شطرنج بازی بویژه اگر در ابتدای راه یادگیری قرار داشته باشد، تشخیص این که جای کدامیک از این خیل عظیم کتاب‌ها در کتابخانه‌اش خالی است، دشوار است. بی شک در هر زمینه‌ای یک سری کتاب‌های مرجع وجود دارد و شطرنج نیز از این قائده مستثنی نیست. در این مقاله ما به شما 10 کتاب کلاسیک شطرنج را معرفی می‌کنیم که داشتن آن‌ها کمک زیادی به شما در جهت یادگیری شطرنج خواهد نمود.
1- بابی فیشر شطرنج آموزش می دهد
نویسندگان: بابی فیشر، استوارت مارگولیس و دان موزنفلدر
اگر می‌خواهید مانند یک قهرمان شطرنج فکر کرده و بازی کنید چه چیزی بهتر از خواندن کتابی است که یک قهرمان شطرنج آن را نوشته باشد؟ بدون شک یکی از بهترین کتاب‌های آموزشی شطرنج که هر علاقمند به شطرنجی باید آن را در قفسه کتابخانه خود داشته باشد، کتابی است که توسط قهرمان شطرنج جهان، بابی فیشر نوشته شده است. این کتاب از جمله کتاب‌های پرفروش و محبوب در سرتاسر جهان بوده و خواندن و حل تمرین‌های آن به هر شطرنج‌بازی توصیه می‌شود.
از ویژگی‌های بارز این کتاب، که می‌توان گفت از بهترین کتاب‌های شطرنج کلاسیک است، نحوه آموزش آن است که به روش "یادگیری برنامه‌ریزی شده" مفاهیم شطرنج را به شما آموزش می‌دهد. حال یادگیری برنامه ریزی شده چیست؟ در این روش یادگیری، پرسشی مطرح می‌شود که شما باید به آن پاسخ دهید. اگر پاسخی که شما می‌دهید درست باشد شما به سراغ پرسش بعدی می‌روید ولی اگر پاسخ شما درست نباشد، به شما توضیح می‌دهد که چرا پاسختان اشتباه بوده و از شما می‌خواهد که برگردید و پاسخ درست را بیابید.
این کتاب مناسب برای شطرنج‌بازان در رده مبتدی و متوسط است و شما با خواندن و انجام تمرینات این کتاب می‌توانید مفاهیم مربوط به شطرنج از حرکت مهره‌ها گرفته تا تاکتیک‌ها، انواع روش‌های مات کردن، نحوه حمله و دفاع را به آسانی آموخته و مهارت‌های شطرنج خود را بهبود دهید.
2- چگونه شطرنج خود را دوباره ارزیابی کنیم؟
نویسنده: جرمی سیلمان
در اواسط بازی شطرنج ایده‌هایی وجود دارد مربوط به "شطرنج موضعی یا اپوزیسیونی" و برنامه‌هایی که می‌توان از طریق آن‌ها بازی را گسترش داد. اغلب مواقع شطرنج‌بازان از کنار این ایده‌ها به آسانی رد شده و یا نمی‌توانند آن‌ها را تشخیص دهند و این کتاب دقیقاً برای چنین افرادی نوشته شده است. کتاب "چگونه شطرنج خودرا دوباره ارزیابی کنیم" یک کتاب گام به گام بسیار عالی است که مباحثی از جمله فرآیندهای فکری که در پشت برنامه‌های میانه بازی وجود دارد و همینطور چگونگی تشخیص عدم تعادل در موقعیت‌های مختلف را پوشش می‌دهد.
جرمی سیلمان یک نویسنده مشهور در سرتاسر دنیا است و با درک بسیار عمیقی که از کاستی‌ها و نقاط ضعف شطرنج‌بازان تازه کار دارد، کتاب‌های خود را با چاشنی طنز نگاشته است. این کتاب بسیار شناخته شده است و برای طیف گسترده‌ای از شطرنج‌بازان طراحی شده است و مناسب کسانی است که بعد از مدتی دور ماندن از بازی شطرنج می‌خواهند دوباره شطرنج را شروع کنند.
3- سیستم من
نویسنده: آرون نیمزوویچ
کتاب "سیستم من" را می‌توان نمونه بارزی از یک کتاب کلاسیک در زمینه شطرنج دانست. این اثر ماندگار آرون نیمزوویچ در زمره 5 کتاب پرفروش شطرنج در تمام دوران‌ها قرار داشته و کتابی است که خواندن آن از سال 1925 به بعد توسط همه اساتید بزرگ شطرنج به علاقمندان توصیه شده است. اگر علاقمند به یادگیری شطرنج موضعی یا اپوزیسیونی هستید، این کتاب مناسب‌ترین انتخاب برای شماست. کتاب "سیستم من" جزو اولین آثار منتشر شده در زمینه شطرنج موضعی بوده و به شیوه بسیار هنرمندانه‌ای ایده‌های موقعیتی بسیار مهم در شطرنج را مانند پیشگیری، زنجیر پیاده، مسدود کردن پیاده‌های عبوری، استفاده از مرکز و ... به خوانندگان آموزش می‌دهد.
این کتاب بسیار ارزشمند را هر علاقمند به شطرنجی باید داشته باشد ولی این نکته را در نظر داشته باشید که اگر شما به تازگی یادگیری شطرنج را شروع کرده‌اید خواندن این کتاب را به تأخیر بیاندازید چرا که این کتاب برای شطرنج‌بازان قوی‌تر (ریتینگ 1200 تا 2200) مناسب بوده و تا زمانی که توانایی تاکتیکی و عملکردی خود را افزایش نداده‌اید بهتر است به سراغ خواندن این کتاب نروید.
4- مسابقات بین المللی شطرنج زوریخ، 1953
نویسنده: دیوید برونشتاین
شاید بتوان گفت این کتاب بسیار متمایز از سایر کتاب‌های کلاسیک معرفی شده است چرا که نحوه آموزش در این کتاب ویژه بوده و بر اساس بررسی مسابقاتی است که نامزدهای مسابقه جهانی سال 1954 انجام داده‌اند. در این کتاب نه تنها بازی‌های انجام شده در سطح بالا و بین شطرنج‌بازان حرفه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است بلکه به خوبی حاشیه نویسی شده است و توضیحات بسیار کاملی را به خوانندگان ارائه می‌دهد. این ویژگی‌های منحصر به فرد، کتاب را به یک اثر کلاسیک جاودانه و کاندیدای قوی برای قرار گرفتن در زمره بهترین کتاب تورنمنت شطرنج در تمام دوران‌ها، تبدیل کرده است.
حاشیه نویسی این کتاب برای بازیکنان معمولی قابل درک بوده و مناسب خوانندگانی با امتیاز بین 1200 تا 2000 است. اگر شما به دنبال کتاب‌هایی با این سبک و سیاق نوشتاری هستید که مبنای آن‌ها بر اساس مسابقات حرفه‌ای است، می‌توانید دو کتاب نیویورک 1924 و نیویورک 1927 نوشته الکساندر آرخین را نیز مورد بررسی قرار دهید.
5- 60 بازی خاطره‌انگیز من
نویسنده: بابی فیشر
بسیاری از علاقمندان به شطرنج، بابی فیشر را در کنار گری کاسپاروف و مگنوس کارلسن، در زمره 3 شطرنج‌باز برتر در تمام دوران‌ها می‌دانند. از این رو وجود کتابی که تمام بازی‌های مهم و خاطره‌انگیز این نابغه شطرنج را به طور موشکافانه بررسی کرده و دارای یک حاشیه‌نویسی بسیار دقیق است، برای علاقمندان به شطرنج کافی است که این کتاب را داشته باشند.
نظراتی که بابی فیشر در این کتاب در رابطه با بازی‌های تماشایی و خارق‌العاده خود می‌دهد، بسیار شفاف و عمیق بوده به طوری که شما تصور می‌کنید که هم اکنون نظاره‌گر بازی هستید. در این سفری که فیشر شما را به بازی‌های خود می‌برد، تمام افکار و استراتژی‌هایی که پشت هر حرکت خود و حریفش وجود داشته را به روشنی بیان کرده و از نظر تاکتیکی هر حرکت را توجیه می‌کند.
این بازی‌ها را بابی فیشر به عنوان استاد بزرگ انجام داده است و بنابراین سطح همه آن‌ها بسیار بالاست. با این وجود این نویسنده با هنرمندی هر چه تمام‌تر به گونه‌ای هر بازی و حرکات‌های آن را تفسیر می‌کند که برای اکثر علاقمندان به شطرنج شفاف و قابل درک است و بدون شک هر کسی با مطالعه این کتاب نکات بسیار زیادی از آن خواهد آموخت.
6- مثل یک استاد بزرگ فکر کن
نویسنده: الکساندر کوتوف
بی شک در اولین نگاه، عنوان هوشمندانه‌ای که نویسنده برای این کتاب برگزیده است، توجه شما را به سوی این کتاب جلب کند. آنچه که شما از این کتاب کلاسیک ارزشمند بدست می‌آورید و با عنوان آن هم همخوانی دارد، آموزش فرآیند فکری کلی در بازی شطرنج و پرورش نحوه فکر کردن شماست.
در این کتاب نویسنده با آشکار کردن بسیاری از رویکردهای مهم و کاربردی در شطرنج، به شما نحوه تصمیم‌گیری درست را بر اساس رویکرد کلی حاکم بر هر بازی آموزش می‌دهد. کوتوف در این کتاب ابزارهایی را در اختیار شما قرار می‌دهد که به رشد تاکتیکی و رشد شطرنج پوزیسیونی شما کمک می‌کند. از این رو با مطالعه عمیق این کتاب دیدگاه تاکتیکی شما از جنبه‌های گوناگون مانند درخت‌های تحلیل، حرکات نامزد و تمرینات مربوط به محاسبه، پرورش یافته و از دیدگاه موقعیتی هم در شکل‌گیری و اجرای طرح‌ها، جزایر پیاده، نقاط قوت و ضعف، تنش و ... نیز موفق خواهید بود.
خوانندگان هدف این کتاب کلاسیک قوی، شطرنج‌بازان حرفه‌ای با امتیازهای 1600 تا 2200 هستند که می‌خواهند به طور عمیق‌تری توانایی‌های خود را پرورش دهند. اگر به دنبال کتاب‌هایی هستید که موضوعات مشابهی را پوشش می‌دهند و در دسترس‌تر هستند، نگاهی به درک حرکات شطرنج جان نون یا شطرنج منطقی ایروینگ چرنف: حرکت به حرکت بیندازید.
7- دوره کامل پایان بازی سیلمان: از مبتدی تا حرفه‌ای
نویسنده: جرمی سیلمان
این دومین کتاب نوشته شده توسط این نویسنده توانا، جرمی سیلمان است که در این مقاله در زمره 10 کتاب برتر کلاسیک معرفی می‌شود. سیلمان یک ایده ساده در پشت نگارش این کتاب باارزش داشته است، این که هر خواننده پایان بازی‌هایی را برای یادگیری انتخاب کند که متناسب با سطح توانایی‌اش است.
شما می‌توانید بدون توجه به میزان مهارت خود پایان بازی‌های پیچیده‌ای را بخوانید که به ندرت اتفاق می‌افتد در بازی شطرنج آن‌ها را بکار ببرید. هر شطرنج‌بازی باید توانایی‌های خود را به تدریج و پله به پله بالا ببرد به عنوان مثال برای بازیکنی با امتیاز 1200، خواندن پایان بازی‌هایی که از دیدگاه تئوری برایش بسیار پیچیده هستند، نیاز به صرف زمان زیاده داشته و فقط باعث به هدر رفتن وقت گرانبهایش می‌شود.
البته اگر شما به یادگیری انواع پایان بازی علاقمند هستید هیچ ایرادی ندارد که آن‌ها را بخوانید اما اگر هدف شما این است که یک شطرنج‌باز بهتر و حرفه‌ای‌تری شوید بهتر است ابتدا آن دسته از پایان‌بازی‌هایی را یاد بگیرید که در حین بازی شطرنج بیشتر با آن‌ها مواجه خواهید شد چون در این صورت به صورت عملی آنچه را که خوانده‌اید تجربه خواهید کرد.
در این کتاب، سیلمان با استفاده از مثال‌ها و دستورالعمل‌ها به شما آنچه را که باید نسبت به سطح مهارت و رتبه‌بندی خود بدانید، می‌آموزد. کتاب "پایان بازی سیلمان" مناسب افرادی است که سطح مهارت آن‌ها در حال حاضر بالا نبوده و از این رو برای شطرنج‌بازان حرفه‌ای، کتاب "راهنمای پایان بازی" اثر مارک دوورتسکی و کتاب "استراتژی پایان بازی" نوشته میخائیل شرشفسکی می‌تواند بسیار مفید باشد.
8- زندگی و بازی‌های میخائیل تال
نویسنده: میخائیل تال
اگر شما این حس را دارید که باید قدرت تهاجمی و تاکتیکی خودتان را در هنگام بازی شطرنج افزایش دهید، آشنایی با شخصیت و زندگی میخائیل تال می‌تواند به شما کمک زیادی کند. البته این فقط می‌تواند یکی از دلایل خواند کتاب میخائیل تال باشد. این کتاب که در واقع می‌توان گفت زندگینامه این نویسنده است، شخصیت او به شکلی طنزگونه و به زیبایی هر چه تمام‌تر به تصویر کشیده شده است. یکی از دلایلی که این کتاب با اقبال بسیار زیادی از سوی علاقمندان به شطرنج روبرو شده است، سبک نوشتاری جذاب و گیرای نویسنده است. در جایی از کتاب شما با یکی از جملات مشهور و گیج‌کننده تال روبرو می‌شوید به این مضمون که: "شما باید حریف خود را به یک جنگل تاریک و عمیق ببرید، جایی که 2+2=5 است، و مسیری که به بیرون منتهی می شود فقط به پهنای عبور یک نفر است."
با نادیده گرفتن این کتاب شما نسبت به شخصیت میخائل تال، حمله به نبوغ و برخی از شرورترین بازی‌های که تا کنون دیده‌اید، شناختی بدست نخواهید آورد. اگر شما علاقمند به خواندن کتاب‌های بیشتری در مورد بازیکنان هجومی هستید، می‌توانید به کتاب "آتش در تخته" نوشته الکسی شیروف نگاهی بیاندازید. اگر می‌خواهید توانایی‌های تهاجمی خود را بهبود دهید، کتاب کلاسیک "هنر حمله در شطرنج" نوشته ولادیمیر ووکویچ، یکی از بهترین کتاب‌هایی است که می‌تواند در این زمینه به شما کمک کند.
9- بردهای استراتژیک کارپوف (دو جلد)
نویسنده: تیبور کارولی
اگر به دنبال کتابی هستید که دربرگیرنده مجموعه‌ای از بازی‌های یک شطرنج‌باز موضعی یا پوزیسیونی است و لیست 10 کتاب کلاسیک ما بدون آن کامل نمی‌شود، به شما خواندن این کتاب را پیشنهاد می‌کنم. تا این جا ما شما را با کتاب‌هایی از این دست (مجموعه بازی‌های فیشر و تال) آشنا کردیم اما اگر شما به دنبال این هستید که راز بازی‌های پوزیسیونی را از طریق بکار بردن مثال‌های بازی و تجزیه و تحلیل شفاف آن بازی‌ها یاد بگیرید، خواندن این دو جلد کتاب از کارولی بهترین گزینه است. این نویسنده در این کتاب بازی‌های آناتولی کارپوف را به طرز عمیق و در عین حال بسیار ساده به تصویر کشیده است.
آناتولی کارپوف، یکی از بزرگ‌ترین قهرمانان جهان است که توانایی بسیار بالای او در مانورهای ظریف و بازی پوزیسیونی او را تبدیل به یک استاد شطرنجی کرده است که بسیاری از رقیبانش نسبت به عمق استراتژی‌های بکار رفته توسط او شگفت‌زده‌اند.
این کتاب داستان شکل‌گیری یک نابغه شطرنج را از دوران نوجوانی تا رسیدن به عنوان یک قهرمان روایت می‌کند و خواندن آن به همه علاقمندان به شطرنج توصیه می‌گردد.
10- پیشینیان بزرگ من (چند جلدی)
نویسنده: گری کاسپاروف
اگر نسبت به پیشینه و تاریخ شطرنج و قهرمانان آن علاقمند هستید کتاب "پیشینیان بزرگ من" بهترین کتاب در این زمینه هست. نویسنده این مجموعه کتاب ارزنده، نابغه دنیای شطرنج، گری کاسپاروف است و همین می‌تواند کافی باشد که هر علاقمند به شطرنجی آن را نادیده نگیرد. در این مجموعه پنج جلدی، گری کاسپاروف شما را با پیشینه شطرنج که آغاز آن با معرفی اولین قهرمان شطرنج جهان (ویلهلم اشتاینیتز) است، آشنا می‌کند. در سری کتاب‌های پیشینیان بزرگ من، نویسنده علاوه بر بحث در مورد هر قهرمان جهان و رقبای آن‌ها، دیدگاه و تحلیل خود را در رابطه با مجموعه‌ای از بازی‌هایی که توسط آن‌ها انجام شده است، به خواننده ارائه می‌دهد.
کاسپاروف به گونه‌ای بسیار ماهرانه جزئیات تاریخ را بررسی می‌کند به طوری که شما وادار می‌شوید که به سادگی، تمام آن جزئیات را مطالعه کنید. زمانی که شما تجزیه و تحلیل‌های عمیق این نابغه شطرنج از بازی‌های بزرگ را بخوانید با نکات آموزشی بسیار سطح بالایی مواجه می‌شوید.
